KKTC’de bütçe süreci sadece Merkezi İdare diyebileceğimiz, sınırlı sayıda bakanlık ve merkezi yönetim kuruluşunu kapsamaktadır. Aslında kamu kesimini mali yönetim açısından (bütçe özellikleri bakımından) ESA95 veya GFS standartları bazında sınıflandırmak gerekmektedir. Hangi kuruluşların kamu işletmesi, hangilerinin genel veya özel bütçeli kuruluş olduğunu belirten, bunların mali yönetim kurallarını düzenleyen kapsayıcı bir çerçeve mali yönetim yasası bulunmamaktadır. Bu belirsizliğin yanısıra bütçe dışında önemli büyüklükte bir fon sistemi bulunmaktadır. Bu fonlardan bazıları “bütçe içi fonlar” olarak tanımlanmakla beraber, bunların ne ölçüde bütçe içi oldukları da çok net değildir. Bütçe dışı fonlar ve kuruluşlarla birlikte, kamu harcamalarının 1/3’ünden daha fazla bir kısmı bütçe dışındadır. Ayrıca faiz harcamaları da ilk defa 2011 yılında harcama olarak bütçe kapsamına alınmıştır.
KKTC bütçe sistemini oluşturan, bütçe hazırlığı, uygulaması ve denetimine ilişkin süreç ve araçlar modern bütçe yönetimine elverişli değildir. Bütçe’nin vadesi kısa, planlaması eksiktir, mali kontrol sistemi yetersizdir. Maliye Bakanlığı veya başka bir merkezi kurumun stratejik öncelikleri belirleyecek ve harcamacı kuruluşların yatırım ve harcama taleplerini buna göre değerlendirecek kapasiteleri yoktur. Nakit yönetiminde sıkıntılar vardır. Bütçe sürecini destekleyen veri tabanları ve bilgi yönetim araçları eksiktir. Vergi dahil kamu gelirleri ile ilgili uzun vadeli bir politika bulunmamaktadır.
KKTC kamu harcamaları sonuçları itibariyle (Merkezi yönetim+sosyal güvenlik+belediyeler) Gayrisafi Milli Hasıla’ya oran olarak %64-70 arasında, T.C. tarafından hibe olarak sağlanan gelirler (GSMH’nın %5-5,5’i) dahil toplam gelirler % 49-54 aralığında tahmin edilmektedir. Bu durumda bütçe açığının da GSMH’ya oran olarak %14-15 civarında olduğu ortaya çıkmaktadır. Bu açığın %9-10 civarındaki kısmı T.C. tarafından “kredi” olarak finanse edilmekte, kalan kısmı ise yerel finansal kaynaklardan borçlanma yoluyla karşılanmaktadır. Bu kaynaklar özel-kamu bankaları gibi finansal kuruluşlar ve ihtiyat sandığı gibi kamu fonlarıdır. T.C. tarafından sağlanan krediler dışarıda bırakılsa bile borçlanma gereksinimi yüksektir. Kısaca, ekonominin dengelerini bozmayacak şekilde kamusal amaçlara tahsis edilebilecek kaynakların toplamı olarak tanımlanabilecek “Mali Alan”ın KKTC açısından düzeltilmesi gerekmektedir.
Maliye Bakanlığı dışında, bakanlıklar bünyesinde örgütlenmiş Teftiş Kurulu ve/veya iç denetim birimi bulunmamaktadır. 57/1977 sayılı yasanın eki “Bakanlıkların Merkez Örgütü Kadroları” I numaralı cetveline göre (8) adet bakanlık müfettiş kadrosu bulunmakla birlikte, bu kadrolara atama yapılmamaktadır. Mevcut denetim uygulamaları oldukça yetersizdir: devletin tahsil etmesi gereken vergi ve sosyal güvenlik primlerine ilişkin denetim yok denecek kadar azdır. Şirketler-işyerleri ve kooperatiflere yönelik kamusal denetim de yetersizdir. Denetim standartları yoktur, denetçilere yönelik özel hizmet içi eğitimler düzenlenmemektedir ve denetim birimleri arasında koordinasyon problemleri bulunmaktadır. Yolsuzlukla mücadele konusunda yasal çerçeve eksiktir. Mali denetim başta olmak üzere kamusal denetim fonksiyonlarında çakışma ve kapasite sorunları bulunmaktadır. İdari denetim fonksiyonları Maliye Teftiş Kurulu, Başbakanlık Teftiş Kurulu tarafından yerine getirilmektedir. Ancak, bu kurumların yaptığı denetim yetersizdir. Ayrıca bu kurumların fonksiyonları arasında da ciddi örtüşmeler bulunmaktadır. İç denetim sistemi yoktur. Dış denetimi yürüten Sayıştay’da ise ciddi kapasite sorunları vardır. Öte yandan; Ombudsman ile Başbakanlık Denetleme Kurulu arasında –hatta Ombudsman ile MTİK arasında- da görev örtüşmeleri ve fonksiyon tekrarları bulunmaktadır. Ombudsmanlık Kurumu’nun bağımsızlığının, kapasitesinin geliştirilmesine ve denetim kapsamının genişletilmesine ihtiyaç vardır. Sektörlerde ilgili birçok daire kendi teftişini yapacak bir düzenleme içine girmiştir. Dairelerde teftiş şubeleri kurulmuştur. Bu sistem hem mükerrerliklere yol açmakta hem de parçalı bir teftiş yapısı oluşturarak koordinasyonu zorlaştırmaktadır. Ayrıca burada teftişle ilgili görevlendirilen personelin eğitimi ve bağımsızlıkları açısından kapasite sorunları vardır.
Avrupa KİT Merkezi, Birleşmiş Milletler Sosyal İşler Bölümü, Uluslararası Para Fonu veya Avrupa Birliği gibi uluslararası kuruluşlar tarafından, en özet halinde, “kamu idaresinin çoğunluk hissesine sahip olduğu ya da bir kamu idaresi tarafından yönetimi kontrol edilen işletme” olarak tanımlanan ve pay sahipliği ile yönetimde kontrol kavramını ilişkilendiren yaklaşım, KKTC mevzuatına yansıtılmamıştır. Bunun sonucu olarak, kamu işletmelerinin bir kısmı “kamu iktisadi teşebbüsü” kavramı içerisinde düzenlenirken; merkezi yönetimin pay sahipliği veya kontrol fonksiyonunu üstlendiği pek çok işletme bu kavram dışında farklı hukuki düzenlemelere tabi tutulmaktadır (örneğin, SÜTEK, TÜK, Telekomünikasyon Dairesi gibi). 1975 yılında Kıbrıs Türk Federe Devleti Kurucu Meclis’i tarafından onaylanan; 1977 ve 2005 yıllarında yapılan dar kapsamlı değişikliklerle konsolide edilen Kamu İktisadi Teşebbüsleri (Yönetim, Denetim ve Gözetim) Yasası uluslararası standartlara uygun bir Kamu İşletmesi tanımı yapmamaktadır. Aslında bu kanuna uygun olarak yönetilen KİT de yoktur. Bu nedenle 2012 yılında çıkartılan özelleştirme yasasında “ a)- kamu kurum ve kuruluşlarından b)-, kamu iktisadi teşebbüslerinden, c)- kamu iştiraklerinden ve
d)- kamu payı olan şirketlerden bahsedilmektedir. KİT’lerin verimli ve ticari esaslara göre faaliyet göstermelerini sağlayacak, faaliyetlerini gözetecek, kamu adına kontrol edecek bir merkezi birim yoktur. KİT’lerdeki kamu adına hisse senedi sahipliği İnkişaf Sandığı adlı bütçe dışı bir fon tarafından yerine getirilmektedir. İnkişaf sandığı aynı zamanda KİT’lere borç da vermektedir. Bu fonun faaliyetleri ve mali durumu şeffaf değildir. İktisadi ve ticari esaslara göre faaliyet göstermesi gereken kuruluşlarla kamu yararı ağır basan kuruluşlar ayrımı yapılmamaktadır.
Levent Hızal
