Not defterime “Religious ecstasy made people callous” yazdım, ondan esinlenerek belki bir yazı yazarım diye. 
 
 
Altına Virginia Woolf’un (1882-1941) “Mrs Dalloway kitabından” yazmalıydım, kaynağını hatırlamak için. Ama birkaç gün veya birkaç hafta sonra bu alıntı ile karşılaştığımda kime ait olduğunu hatırlayabilecek miyim diye hafızamı test etmek istediğim için yazmadım. 
 
 
Hatırlanan her şey, Hollandalı tarihçi Johan Huizinga’nın (1872-1945) deyimi ile, “hafızanın ay ışığında” akla gelir, ama Wolf’un sözlerini hatırlayacaktım sanırım. Çünkü alıntıyı dikkatle hafızama nakşetmiştim. 
 
 
İngiliz yazar Samuel Johnson’un (1709-1784) benden çok önce keşfettiği gibi “Gerçek hafıza sanatı, dikkat etme sanatıdır.”
 
 
Ama konumuz hafıza değil Woolf’un din konusundaki tespitidir. Onu şu şekilde tercüme ediyorum: “Din, ondan mest olanları acımasız yapardı.”
 
 
Doğru ama tam değil. Din sadece ondan mest olanları değil mest olmayanları da acımasız yapardı. Ve yapmaya devam ediyor. 
 
 
Din hemen hemen her yerde çoğunluğun inanç temelini teşkil eder. 
 
 
Hiçbir şey, din kadar istismar edilmeye müsait değildir. Hiçbir şey, milliyetçilik bile, din kadar insanları fanatik yapmaz. 
 
 
Fanatik “İnançlarında katı olan, bağnaz” kimseye denir.
 
 
İsa’yı Kudüs yakınlarındaki Golgotha’da çarmıha gerdiren, Hz. Ali’nin oğlu Hüseyin’i Kerbelâ’da katlettirenler bu sınıfa girenlerdir.
 
 
Din peygamberlerin ölümünden sonra onların zamanındaki yolundan saptı ve iktidar veya para olarak gücü elinde tutanların hükümranlıklarını ve zenginliklerini sürdürmeleri için bir araç hâline geldi. 
 
 
Avrupa’da yüzyıllar boyunca yönetenler, krallar ve prensler, meşruiyetini dinden aldı. Bugün bile birçok liderin törenlerde yanlarında ülkelerinin en üst din adamı ile poz vermesi boşuna değildir.
 
 
Afganistan, Suudi Arabistan ve kısmen Türkiye gibi ülkelerde din hâlâ meşruiyet kaynağı, iktidar payandasıdır.   
 
 
Din birçok ülkede artık salt din değil, genel kurmay veya merkez bankası gibi bir devlet kurumu veya bir devlet koludur. Ve bu hâli ile politikacılar tarafından maniple edilmeye müsaittir. Dinle siyaset ve para (bu ikisi zaten aynı şey değil mi?) o kadar mükemmel bir iç içelik oluşturdu ki artık kim saf din adamı kim propagandist, kim dindar kim kelle koparmaya hazır fanatik bilmek neredeyse mümkün değil.
 
 
Peygamber bugün dünyaya dönse acaba Taliban’ın Afganistan’daki barbarlıklarını onaylar mıydı? Suudi Arabistan’ın 
defacto lideri Muhammed bin Salman’ın omzunu sıvazlayıp “iyi ettin de şu gazeteciyi öldürtüp cesedini asitte eritip Boğaz’a akıttın,” der miydi?
 
 
Ya da İsa çarmıhtan inip Roma’ya gitse ipekler, mücevherler içindeki piskoposları alkışlar mıydı? Bir yandan kilise, diğer yandan şirket ve banka olan Vatikan midesini bulandırmaz mıydı?
 
 
İnsan on binlerce yıl avcı ve toplayıcı olarak yaşarken her yerde Tanrı’nın dokunuşunu görür, onunla ilişkisini yarattığı mucizelerle kurardı. 
 
 
Doğru olan, dünyayı içindeki bütün canlılarla kutsal bir yer olarak görmek, hiçbir şeye zarar vermeden Tanrı’nın yarattığı bollukla yetinerek yaşamak, hayat mucizesini bize tattırdığı için teşekkür ederek dünyadan ayrılmaktır.