Demokrasilerin ölümü nasıl olur?

‘’Demokrasiler nasıl ölür?’’ denilince, tabiatıyla biz Türklerin aklına hemen askerî darbeler gelir. Çünkü, yaşadığımız tecrübeler bize demokrasinin ancak sürecin dışından gelen şiddete dayalı müdahalelerle yıkılacağını öğretmiştir. Oysa, demokratik rejimlerin idam fermanı bazen ‘’demokratik’’ aktörlerin kendileri tarafından yazılır. Nitekim, bu konunun uzmanlarından Steven Levitsky Daniel Ziblatt’la yazdığı ‘’Demokrasiler Nasıl Ölür?’’ (How Democracies Die?’’, 2018), başlıklı yeni bir kitapta, Soğuk Savaşın bitmesinden buyana demokrasilerin askerî darbelerle olduğundan daha çok otokratların seçim yoluyla siyasî kurumları ele geçirmesiyle yıkıldıklarını anlatıyor. Bu arada, Steven Levitsky’nin aynı zamanda Lucan A. Way’le birlikte ‘’rekabetçi otoriterlik’’ tezinin mucidi olduğunu da belirtelim. Yazarlara göre, ‘’otoriterliğe giden seçimli güzergâhın trajik paradoksu şudur ki, demokrasinin katilleri onu -adım adım, sinsice ve hatta yasal yoldan- öldürmek için tam da demokrasinin kurumlarını kullanmaktadırlar.’’ (s. 8). Kitapta bu teze verilen örnekleri tahmin edebilirsiniz: Venezuela, Macaristan ve Türkiye…
Türkiye’nin bu modele nasıl uyduğunu aşağıda ele alacağım ama önce bir noktayı tespit edelim: Türkiye’nin demokrasiden uzaklaşmaya ilişkin yeni hikâyesinin bu modele tam uymayan bir yanı var. Evet, Türkiye’de de AKP iktidarı 2011’den itibaren adım adım otoriterliğe gidişini esas olarak seçim yoluyla gerçekleştirdi. Ama şu var ki, 2016 yazındaki darbe girişimi ve onu izleyen gelişmeler bu yolda AKP’nin işini kolaylaştırdı. 
Robert Higgs’in ‘’otoriterliğin tohumlarının kriz dönemlerinde ekildiği’’ yolundaki tezini doğrularcasına, darbe girişimi, anayasal düzenin ‘’kanun hükmünde kararnâmeler’’le askıya alındığı bir olağanüstü döneme geçişin bahanesi yapıldı. Daha da ilginci, bunu olağanüstü rejimi kalıcı anayasal bir rejime dönüştürmek amaçlı 2017 Anayasa referandumunun (aslında plebisitin) izlemesi oldu. Bunu, darbe karşıtı havanın ve darbe korkusunun iktidar tarafından canlı tutulmasının çok kolaylaştırdığını da belirtelim. 
Böylece, AKP, daha doğrusu Reisi rejimin bütün siyasî kurumlarını ele geçirmeyi başardı. Bunu kolaylaştıran bir etken de, tam da Levitsky ve Ziblatt’ın işaret ettikleri gibi (s. 93), ‘’demokrasinin korunması’’nın demokrasinin tahribinin bahanesi yapılması oldu; yani, özgürlük ve demokrasi karşıtı tedbirler darbeye ve terörist saldırılara karşı demokrasiyi korumak bahanesiyle meşrulaştırıldı. Ayrıca, sınır ötesi askerî operasyonlar ve hatta savaş da, aynı şekilde, otoriter gidişi meşrulaştırmak amacıyla kullanıldı. Gerçek veya sun’i krizler iktidarın can simidi oldu kısacası.
Görüldüğü gibi, Türkiye’nin demokrasiden uzaklaşmaya ilişkin bu son tecrübesi öncekilerden farklı gerçekleşti. Gerçi, Türkiye’nin doğru dürüst demokratik bir rejimi hiçbir zaman olmadı, ondan da önce Türkiye hiçbir zaman özgür bir toplum olmadı. Öyle, çünkü ‘’Türk devleti’’nin askerî ve ‘’sivil’’ bekçileri demokrasi ve özgürlük gibi siyasî bidatlerden hiç hazzetmiyorlar. Onun için, en fazla ‘’liberal’’ görünümlü olduğu 1965-80 döneminde bile Türkiye’nin rejimi vesayet altındaki bir demokrasiydi, buna ne kadar ‘’demokrasi’’ denebilirse tabiî.
Yine de, bu yarım-yamalak haliyle bile demokrasinin Türkiye’deki ‘’yegâne oyun’’ olmasına ve yerleşik hale gelmesine askerî bürokrasinin (ve ‘’sivil’’ işbirlikçilerinin) gönlü hiçbir zaman razı olmadı. Nitekim ya 1960 ve 1980’de olduğu gibi doğrudan doğruya sisteme müdahale edip askerî bir yönetim tesis ettiler, ya da 1971-73’te olduğu gibi siyasî hayatı yakın gözetim altına aldılar. Bu olaylarda askerlerin tarzı AKP’ninkinden farklı olsa da, silahlı kuvvetlerin 71-73 dönemindeki konumu ile AKP’nin 2016 sonrasındaki konumu arasında bir tarz benzerliği olduğunu da söylenebilir: İkisi de yasama organını ‘’Büyük Millet Meclisi’’ veya ‘’parlamento’’ olmaktan çıkarıp sıradan bir devlet kurumuna dönüştürdü. 
Ayrıca, AKP’nin 2016 darbe girişimi sonrasında kurduğu rejim ile askerlerin 1980 darbesini takiben kurdukları rejim arasında da esas bakımından benzerlik olduğu gözlerden kaçacak gibi değil. Hak-hukuk tanımazlık ve kamu gücünün özgürlükleri tahrip etmek üzere hoyratça kullanımı her ikisinde de karakteristik vasfı çünkü. Halihazırda, ufak-tefek farklarla ‘’12 Eylül rejimi’’nin restorasyonunu yaşıyoruz.
Şu var ki, demokrasi karşıtı girişiminde AKP askerî bürokrasiden daha mahir ve akıllı davranmış görünüyor. (Bu maharet ve akıl AKP’nin gayrı resmî ortaklarından gelmiyorsa tabiî…) Demokrasiyi yine demokrasiyi korumak bahanesiyle rafa kaldırmak az şey midir?... Bu uğursuz başarıyı takdir etmeli miyiz dersiniz? 
Evet, bu gidişle Türkiye’de de demokrasinin tam ölümünün eli kulağındadır!